Mirëmëngjesi Kosovë – Mirëmëngjes Shqipëri

Prof. dr. Emil Lafe

Mirëmëngjesi Kosovë dhe Mirëmëngjes Shqipëri është titulli i një emisioni që jepet në mëngjes përkatësisht nga Radiotelevizioni i Kosovës dhe Radiotelevizioni i Shqipërisë (1). Emërtimi është i njëjtë, por me një ndryshim “të vogël” gjuhësor: RT i Kosovës përdor formën normative të pasthirrmës përshëndetëse mirëmëngjesi (ashtu si mirëdita, mirëmbrëma), kurse TV Shqiptar formën e shkurtuar të ligjërimit bisedor mirëmëngjes. Ky shembull tregon se drejtuesit e emisionit përkatës në rastin e Prishtinës e përfillin normën letrare, kanë bindjen se gjuha letrare nuk vjen vetvetiu, po duhet mësuar me durim (sepse ka një bazë dialektore të ndryshme nga të folmet vendore e Kosovës) dhe duhet zbatuar. Kurse në rastin e Tiranës drejtuesit e emisionit përkatës dhe të TVSH në përgjithësi shfaqin një  vetëbesim të tepruar se norma letrare është ose madje duhet të jetë ashtu siç flasin vetë (2). Në fushën e kulturës së gjuhës në Shqipëri e në Kosovë, Maqedoni dhe në Malin e Zi ka probleme të përbashkëta, por edhe probleme të veçanta që, tashmë janë vënë në dukje. Dua të përmend me këtë rast amanetin e kolegut tonë të ndjerë, por të paharruar, Isa Bajçinca, për të ruajtur pastërtinë e gjuhës në fushën e sintaksës, për të mos lënë të hedhin rrënjë disa ndikime nga serbishtja e maqedonishtja, që janë të papajtueshme me sintaksën e shqipes. 

“Gjuha e shtypit” është një temë mjaft komplekse. Jo gjithçka që del në shtyp duhet cilësuar si gjuhë e shtypit. Në radio e televizion flasin e burrat e shtetit, anëtarë të qeverisë, personalitete shtetërore e publike, njerëz të artit e të kulturës, qytetarë të thjeshtë; në gazeta botohen fjalimet e shkrimet e tyre, në të cilat redaksitë përkatëse nuk e kanë të lejueshme të ndërrojnë fjalë a shprehje dhe as kanë kohë ta bëjnë këtë. Në një kuptim më të ngushtë e më të drejtë me “gjuhë të shtypit” kuptojmë gjithçka thonë a shkruajnë vetë profesionistët e shtypit, drejtuesit e emisioneve, gazetarët dhe redaktorët (3). 

Bie në sy se shtypit në gjuhën shqipe në tërësi i mungon ndjenja e disiplinës dhe e përgjegjësisë gjuhësore, i mungon gjakimi për një standard gjuhësor që të merret si shembull. Disiplinën gjuhësore, si çdo disiplinë tjetër, dihet se e vendosin dhe e mbajnë drejtuesit e asaj veprimtarie. Sipas vëzhgimeve të mia, me disiplinë më të mirë gjuhësore e me nivel më të lartë të kulturës gjuhësore sot paraqitet Zëri i Amerikës. Redaksia e gjuhës shqipe e këtij emisioni ka trashëguar një kujdes gjuhësor të vijueshëm që nga koha kur e drejtonte dr. Elez Biberaj. Ai i ndiqte vijimisht botimet për kulturën e gjuhës shqipe, e sidomos artikujt për gjuhën e shtypit, dhe përpiqej t’i zbatonte këshillimet e gjuhëtarëve. Edhe sot kjo redaksi i mirëpret dhe i zbaton këshillimet gjuhësore që i dërgoj herë-herë. (4)

Ndërkaq duhet mbajtur parasysh fakti i njohur se gjuha e shtypit të shkruar dhe e radiotelevizionit ushtron ndikim dhe merret si shembull. Prandaj edhe vëmendja shoqërore për gjuhën e shtypit është e madhe dhe ankesat e gjuhëtarëve e të shumë njerëzve që e vlerësojnë kulturën gjuhësore janë të shumta. Këtë e dëshmon edhe numri i konsiderueshëm i shkrimeve që trajtojnë probleme e të meta të gjuhës së gazetave e të emisioneve radiotelevizive. Për shtypin e shkruar ankesat janë: a) për gabime drejtshkrimore të natyrave të ndryshme; b) për gabime në format gramatikore; c) për gabime në ndërtimin e fjalisë e të frazës, duke përfshirë edhe ndikime të gjuhëve të huaja; ç) për përdorimin e fjalëve të huaja të panevojshme; d) për përdorimin e gabuar ose të pasaktë të fjalëve të njohura; dh) për të meta të kulturës së shprehjes në përgjithësi; e) për shkarje të pamotivuara në nivelin e ligjërimit bisedor. Për shtypin e folur janë shprehur kritika lidhur me shqiptimin jonormativ të folësve dhe të drejtuesve të emisioneve televizive dhe për fjalët e huaja të shumta që përdoren. Ndonjëherë me të drejtë disa autorë janë shprehur për gjuhën e shtypit me fjalë të ashpra që në titullin e shkrimit. Po kujtoj këtu artikullin e poetit dhe përkthyesit të njohur Robert Shvarc “Gjuha shqipe, mediat dhe mllefi im!” (5) dhe një intervistë të kohëve të fundit kolegut tonë Xhevat Lloshi, botuar me titullin “Huazimet që po rrezikojnë shqipen dhe më… “hapin barkun””(6).

Megjithatë duhet të pranojmë se shtypi i folur e i shkruar ka një ndikim të dobishëm në përhapjen e gjuhës letrare, sepse realizohet në këtë formë të gjuhës shqipe, me gjithë gabimet e të metat. Sot është zor të mendohet një njeri që nuk dëgjon radion a televizionin ose nuk u hedh ndonjë sy gazetave. Dhe në këtë mënyrë ai është nën ndikimin e gjuhës së shtypit më fort për mirë, sesa për të kundërtën e së mirës. Nëpërmjet shtypit njerëzit fitojnë përditë në mënyrë të vetvetishme njohuri plotësuese (ndaj atyre që kanë marrë në shkollë) për gjuhën letrare. E dyta që duhet të kemi parasysh, është se gjuha e shtypit pasqyron kulturën gjuhësore të shoqërisë në përgjithësi, është tregues për kërkesat dhe vlerësimin në praktikë (jo vetëm me fjalë) të institucioneve për gjuhën letrare. Pra, gjuha e shtypit nuk është çështje vetëm e atyre që punojnë në shtyp. Dhe, e treta, ankesat për gjuhën e shtypit dhe për kulturën gjuhësore publike në përgjithësi po shtohen edhe në vende të tjera; sot vërehet një rënie e kulturës gjuhësore në shumë vende.(7) 

Duke u kthyer në punët tona, do të thosha se artikujt me qortime për gjuhën e shtypit që botohen herë pas here, po ashtu qëndrimet publike të gjuhëtarëve në radio e në televizione kanë pasur dhe kanë ndikim, por jo të mjaftueshëm. Vërejtjet e ankesat tona për gjuhën e shtypit në konferenca e tubime të ndryshme shumë pak arrijnë në veshët e atyre që kanë nevojë më fort t’i dëgjojnë e t'i mësojnë. 

Çështja është që gjuhësia në bashkëpunim me organizmat shtetërorë e OJQ-të e ndryshme të fushës së shtypit të ndërmarrin një veprim më të përqendruar dhe më frytdhënës për ngritjen e kulturës gjuhësore. Mendoj se është e nevojshme t’u jepet përkrahje redaktorëve letrarë / lektorëve të shtypit, atje ku janë (sepse disa gazeta e kanë hequr këtë shërbim) për punën e pavlerësuar si duhet. 

 Ç’mund të bëjnë më tej institucionet dhe forcat e gjuhësisë shqiptare për të përmirësuar gjuhën e shtypit?

Sigurisht veprimtaritë shkencore për të diskutuar rreth gjendjes dhe problemeve të gjuhës së shtypit mbeten të dobishme për të njohur problemet dhe për t’i rrahur në diskutimet tona. Sepse jo gjithnjë jemi në gjendje e në një mendje të japim këshillën e drejtë e të duhur (p.sh. nuk jemi të gjithë në një mendje si duhen shkruar emrat vetjakë nga gjuhët me alfabetin latin, sipas origjinalit apo sipas shqiptimit (Trump apo Tramp, Emmanuel Macron apo Emanuel / Emanyel Makro(n), Martti Ahtisaari apo Marti Ahtisari etj.?), ose a do ta shkëshillojmë ndërtimin: qeveria e Shqipërisë dhe ajo e Kosovës apo duhet ta themi më gjatë:  qeveria e Shqipërisë dhe qeveria e Kosovës? Duhet të themi: delegacion ose komision parlamentar apo delegacion a komision kuvendor? - e të tjera si këto.

Në mungesë të një ligji për gjuhën shqipe (nuk më duket e afërt dita kur mund të merren seriozisht propozimet për një të tillë), mendoj se duhet vepruar për të shtuar një nen në “Ligjin për shtypin”, ku të përcaktohet përgjegjësia e shtypit për gjuhën shqipe (pa ndaluar përdorimin e varianteve letrare të ndryshme nga shqipja standarde në shtyp). 

Për të ngritur kulturën gjuhësore të shtypit sigurisht ka rëndësi të dorës së parë formimi gjuhësor i gazetarëve të rinj në fakultetet përkatëse. Në këtë vështrim një nga detyrat është përmirësimi i programeve të gjuhës shqipe në degën e gazetarisë në Universitetin e Tiranës dhe në Universitetin e Prishtinës, bashkëpunimi ndërmjet këtyre degëve, organizimi i veprimtarive të përbashkëta të tyre.

Si forca lëvizëse dhe qendra shkencore për kryerjen e detyrave të mësipërme vijnë në vështrim Shoqata e Gjuhësisë Shqiptare dhe Shoqata e Gjuhës Shqipe e Kosovës, Instituti i Gjuhësisë e i Letërsisë në Tiranë, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Agjencia për Zbatimin e Gjuhës dhe Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup, Instituti Alb-Shkenca, katedrat e gjuhës shqipe në universitetet publike në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Autoriteti i Mediave Audiovizive (AMA). Me bashkëpunimin e këtyre faktorëve dhe me mjetet e programet kompjuterike që ka krijuar dhe po krijon Qendra për Edukim dhe Përparim në Prishtinë, mund të ndërtohet një autoritet shkencor që të marrë përsipër këshillimet për praktikën gjuhësore në shtypin e shkruar e të folur. 

Albasofti (Prishtinë – Tiranë) me Këshillin e tij shkencor mund të ndërtojë një faqe këshillimesh gjuhësore në internet. Të gjithë ne, që na bren vërtet shqetësimi për probleme të kulturës së gjuhës, duhet të përgatisim lëndën për këtë faqe, në mënyrë që ajo të jetë sa më e dobishme. Kjo faqe do të përmbajë: a) artikuj me vëzhgime e këshilla gjuhësore, sidomos për gjuhën e shtypit (shkrime të reja, ose edhe nga ato që janë botuar më parë); b) artikuj të përgjithshëm për probleme të kulturës së gjuhës e të normës letrare; c) dialog me lexuesit që drejtojnë pyetje dhe kërkojnë sqarime, d.m.th. një shërbim këshillimesh gjuhësore në internet; (8)  ç) vërejtje kritike konkrete të adresuara (për gazeta e persona) rreth të metave gjuhësore në shtypin e shkruar e të folur. Në këtë faqe të parashikohet edhe një strukturë e artikujve sipas tematikës: drejtshkrim, drejtshqiptim, zëvendësim fjalësh të huaja, shpjegim i kuptimit të fjalëve, terminologji, emra vendesh (cila është forma e drejtë e tyre) etj. Meqenëse një problem i mprehtë dhe që bie më fort në sy janë fjalët e ndërtimet e huaja të panevojshme, mendoj se mund t’i jepet përparësi punës në këtë fushë.

……………………………………………….

(1) Emisioni Mirëmëngjesi Kosovë! ka nisur më 29 prill 2002; emisioni Mirëmëngjes Shqipëri! ka nisur më 17 tetor 2016.

(2) Ka edhe shembuj të tjerë domethënës që tregojnë se në Kosovë i kushtohet më shumë kujdes zbatimit të normës letrare. Me rastin e fillimit të vitit shkollor në Kosovë shihet përshëndetja Mirë se vini nxënës të dashur! e shkruar kështu sipas rregullave të drejtshkrimit e të pikësimit, ndërsa në shkollat e Shqipërisë këtë përshëndetje të shumtën e rasteve e kam parë të shkruar Mirësevini nxënës të dashur – pra jo sipas rregullave të drejtshkrimit dhe pa pikëçuditje në fund.

(3) P.sh. nëse të ftuarit në një diskutim në tv thonë agravimi i situatës ose situatë e agravuar, intervenim i shpejtë etj., moderatori i emisionit nuk ka pse të rimarrë fjalët e tyre; ai duhet t’u japë të kuptojnë të ftuarve të tij se duhet të flasim më shqip duke thënë: rëndimi i gjendjes, gjendje e rënduar, ndërhyrje e shpejtë etj. Një shembull i mirë për këtë janë emisionet për shëndetin në TVSH të drejtuara nga mjeku Flamur Topi, i cili, kur mjekët e ftuar flasin me terma latinisht, ndërhyn dhe i bën të kuptueshme për dëgjuesit, duke i zëvendësuar me termat shqip, p.sh. tonsilet – bajamet, hepari – mëlçia, pulmonet – mushkëritë, insuficienca kardiake/renale – pamjaftueshmëria e zemrës/ e veshkave, arrest kardiak – pushim zemre etj.

(4) Kur u takova për herë të parë me dr. Elez Biberajn më 1995, më tregoi se i kishte grumbulluar të gjithë numrat e gazetës “Bashkimi”, ku botohej rubrika me këshillime gjuhësore “Këndi i gjuhës letrare” (prej 4 shkurtit 1979 deri më 15 mars 1991, gjithsej 187 shkrime) dhe i zbatonte. Prej vitesh jam në letërkëmbim me atë redaksi, u dërgoj këshillime të ndryshme (sidomos për mënjanimin e disa fjalëve të huaja) dhe vërej me kënaqësi se i zbatojnë. Në një letër me postë elektronike më 3 maj 2000 dr. Elez Biberaj më shkruante ndër të tjera: “Me kënaqësi të madhe mora letrën tuaj. Me gjithë se ka kaluar një kohë e gjatë që nuk jemi takuar, ju jeni gjithmonë i pranishëm në zyrën tonë. Rrallë kalon një ditë që unë nuk përmend emrin tuaj gjatë takimeve të punës me kolegët (në tavolinë mbaj librin tuaj “Për pastërtinë e gjuhës shqipe. Fjalor”, 1998).

(5) Gjuha shqipe (Prishtinë) 2002, nr.1-2, f. 35-37.

(6) Gazeta “Dita” (Tiranë) 14.11.2016. 

(7) Kohët e fundit në shtypin italian është bërë e njohur një letër e 600 pedagogëve universitarë, akademikë, historianë, sociologë, ekonomistë etj., drejtuar qeverisë dhe parlamentit, me të cilën kërkojnë ndërhyrje të ngutshme për të dalë nga gjendja e sotshme (“shumë të rinj e shkruajnë keq italishten, lexojnë pak dhe kanë vështirësi për t’u shprehur me gojë”). Shih: http://firenze.repubblica.it/cronaca/2017/02/04/news/firenze_la_lettera_dei_600_docenti_universitari_al_governo_molti_studenti_scrivono_male_intervenite_-157581214/?ref=HREC1-4

(8) Sot e ofron Radio Tirana të martave, ora 10.05-10.30.